Je, Iran ilikuwa karibu kutengeneza silaha za nyuklia?

• Author, David Gratton
• Nafasi,

• Dakika 8 zilizopita

Madai ya Waziri Mkuu wa Israel, Benjamin Netanyahu, kwamba shambulio la hivi karibuni dhidi ya vituo vya nyuklia vya Iran lilikuwa muhimu kuzuia Tehran isipate silaha za nyuklia haraka yamezua mjadala mkali.

Juni 13, 2025 Israel ilianza kuyashambulia maeneo ya kurutubisha uraniam, ikiwemo Natanz, na kuua makamanda na wanasayansi kadhaa wa nyuklia wa Iran.

Netanyahu alisisitiza kuwa Iran ingeweza kutengeneza silaha za nyuklia "ndani ya mwaka mmoja, inaweza kutokea ndani ya miezi michache" kama isingezuiwa. Hata hivyo, swali linabaki: Je, kuna ushahidi thabiti unaothibitisha madai haya?

Madai ya Israel na ukosefu wa ushahidi thabiti

Jeshi la Israel linadai kuwa lina akili zinazoonyesha kuwa utawala wa Iran umepiga "hatua kubwa" katika juhudi zake za kutengeneza sehemu ya silaha zizochukuliwa kuwa muhimu kwa ajili ya kutengeneza bomu la atomiki. Hii inajumuisha "cores" za chuma cha urani na vizinduaji vya vyanzo vya neutroni vinavyohitajika kutekeleza milipuko ya nyuklia.

Hata hivyo, Kelsey Davenport, mkurugenzi wa sera ya kuzuia kuenea kwa silaha za nyuklia katika Jumuiya ya kudhibiti silaha yenye makao yake Marekani, anasema Waziri Mkuu wa Israel hajatoa ushahidi wowote halisi kwamba Iran ilikuwa karibu kutengeneza silaha za nyuklia.

Anasema madai kwamba Iran iko karibu kutengeneza vifaa vinavyoweza kutumika kutengeneza silaha za nyuklia si mapya na yamekuwa yakitolewa kwa miezi kadhaa.

Davenport anakiri kuwa baadhi ya shughuli za Iran zilifanana na zile zinazotumika kutengeneza mabomu. Lakini, kulingana na makadirio ya mashirika ya kijasusi ya Marekani, Iran haikuwa inafanya kazi ya kutengeneza silaha za nyuklia.

Mwezi Machi mwaka huu, Mkurugenzi wa Ujasusi wa kitaifa wa Marekani, Tulsi Gabbard, aliiambia Congress kwamba akiba ya urani iliyorutubishwa ya Iran ilikuwa katika "kiwango cha juu zaidi" katika historia na haijawahi kufikiwa na serikali yoyote isiyomiliki silaha za nyuklia.

Licha ya hayo, aliongeza kuwa jamii ya kijasusi ya Marekani bado "inatathmini kwamba Iran haitengenezi silaha za nyuklia na kwamba kiongozi wake Mkuu Ayatollah Ali Khamenei, hajaidhinisha kuanza tena kwa mpango wa silaha za nyuklia uliosimamishwa mwaka 2003."

Davenport anahoji kuwa, kama Netanyahu angeogopa kweli tishio la kuenea kwa silaha za nyuklia za Iran, Israel ingeweza kushirikiana na Marekani na kulenga vituo vyote muhimu vya nyuklia vya Iran katika shambulio la awali.

Ripoti za IAEA na wasiwasi Uliopo

Ripoti ya hivi karibuni ya robo mwaka ya Shirika la Kimataifa la Nishati ya Atomiki (IAEA) ilionyesha kuwa Iran imefanikiwa kurutubisha urani hadi asilimia 60, ambayo iko karibu sana na asilimia 90 inayohitajika kutengeneza urani ya kiwango cha silaha.

Ripoti hiyo ilisema kuwa kiasi hicho cha urani iliyorutubishwa kinatosha kuunda mabomu tisa ya atomiki. IAEA ilisema suala hilo ni chanzo cha "wasiwasi mkubwa" kutokana na hatari za kuenea kwa silaha za nyuklia.

IAEA pia imesema haiwezi kusema kwa uhakika kwamba mpango wa nyuklia wa Iran ni wa amani kabisa kwa sababu Iran haishirikiani katika uchunguzi wa chembechembe za urani zilizotengenezwa na binadamu zilizopatikana katika maeneo matatu ya nyuklia yasiyotangazwa.

Historia ya mpango wa nyuklia wa Iran

Iran imekuwa ikisisitiza kila mara kuwa mpango wake wa nyuklia ni kwa madhumuni ya amani kabisa na haijawahi kutafuta kutengeneza silaha za nyuklia. Hata hivyo, uchunguzi wa IAEA uliodumu kwa muongo mmoja umefichua kuwa Iran ilitekeleza idadi ya "shughuli zinazoingia katika kitengo cha maandalizi ya kifaa cha nyuklia cha kulipuka" kuanzia mwishoni mwa miaka ya 1980 hadi 2003. Mradi huu, uliotwaa "Project Amad", ulisitishwa mwaka 2003.

Shirika hilo linasema Iran iliendelea kutekeleza shughuli mbalimbali hadi mwaka 2009, wakati mataifa ya Magharibi yalipogundua eneo la kurutubisha urani chini ya ardhi huko Fordow. Hata hivyo, IAEA ilihitimisha kuwa haikupata "ushahidi wowote wa kuaminika" wa urutubishaji wa urani wa kiwango cha silaha tangu wakati huo.

Mwaka 2015, Iran ilisaini mkataba wa nyuklia na mataifa sita yenye nguvu, ambapo, kwa kubadilishana na kuondolewa kwa vikwazo dhidi ya Iran, ilikubali vikwazo juu ya shughuli zake za nyuklia na kuruhusu wakaguzi wa IAEA kufanya ufuatiliaji mkali. Mkataba huo pia uliikataza Iran kuzalisha urani iliyorutubishwa, ambayo hutumika kama mafuta kwa vinu vya nyuklia na kwa silaha za nyuklia.

Lakini mwaka 2018, Rais wa Marekani Donald Trump, wakati wa muhula wake wa kwanza, aliiondoa Marekani kutoka mkataba huo, akisema haukufanya mengi kuzuia Iran kutengeneza silaha za nyuklia, na akarejesha vikwazo vya Marekani dhidi ya Iran. Iran ilijibu kwa kukiuka vikwazo haraka, hasa vile vinavyohusiana na urutubishaji. Chini ya mkataba wa nyuklia, urutubishaji huko Fordow haukuruhusiwa kwa miaka 15. Hata hivyo, mwaka 2021, Iran ilianza tena kurutubisha urani hadi asilimia 20.

Hivi karibuni, Bodi ya Magavana ya IAEA yenye mataifa 35 ilitangaza rasmi kwamba Iran imekiuka wajibu wake wa kutokueneza silaha za nyuklia kwa mara ya kwanza katika miaka 20. Iran imesema itajenga kituo kipya cha kurutubisha urani katika "eneo salama" na kubadilisha vifaa vya kurutubisha urani vya kizazi cha kwanza vilivyotumika kwenye kituo cha Fordow na mashine za kisasa za kizazi cha sita.

Uharibifu uliosababishwa na Israel

Jeshi la Israel limesema mashambulizi yake ya awali ya angani yameharibu ukumbi wa chini ya ardhi wa vifaa vya kurutubisha urani huko Natanz. Pia lilidai kuharibu miundombinu muhimu iliyokuwa muhimu kuiwezesha mitambo kufanya kazi. Mkurugenzi Mkuu wa IAEA, Rafael Grossi, aliliambia Baraza la Usalama la Umoja wa Mataifa kwamba mashambulizi hayo yameharibu kiwanda cha majaribio ya mafuta (PFEP) kilichokuwa juu ya ardhi na miundombinu ya umeme huko Natanz. Aliongeza kuwa hakuna ushahidi wa shambulio la moja kwa moja kwenye ukumbi wa chini ya ardhi, lakini kukatika kwa umeme kunaweza kuwa kumeharibu vifaa vilivyokuwepo.

Taasisi ya Sayansi na usalama wa kimataifa yenye makao yake Marekani inasema uharibifu wa PFEP ni muhimu kwa sababu kituo hicho kilitumika kuzalisha urani iliyorutubishwa kwa asilimia 60 na kuendeleza vifaa vya kurutubisha urani vya hali ya juu. Davenport anasema mashambulizi huko Natanz yataongeza "muda wa kuinuka" wa Iran, lakini ni vigumu kutathmini athari kamili ya shambulio hilo kwa wakati huu. Alieleza kuwa hadi IAEA itakapopata ufikiaji wa kituo hicho, hakutakuwa na picha wazi ya jinsi Iran inavyoweza kuanza tena shughuli haraka au kama Iran imefanikiwa kuondoa urani kutoka huko.

Kufuatia mashambulizi, Iran iliijulisha IAEA kwamba Israel imelenga kituo cha kurutubisha urani cha Fordow na kituo cha teknolojia ya nyuklia cha Isfahan. Jeshi la Israel linasema shambulio huko Isfahan "liliharibu kituo cha uzalishaji wa chuma cha urani, miundombinu ya kuchakata upya urani iliyorutubishwa, maabara na miundombinu ya ziada."

"Kadri Fordow itakavyobaki inafanya kazi, Iran itaendelea kuleta tishio la kuenea kwa silaha za nyuklia katika siku za usoni," alisema Davenport. "Tehran ina chaguo la kuharakisha urutubishaji wa urani hadi viwango vya silaha kwenye eneo hilo au kuhamisha urani kwenda eneo lisilojulikana."

Waziri Mkuu wa Israel anasema operesheni hiyo itaendelea kwa "siku nyingi kadri itakavyochukua kuondoa tishio hili." Hata hivyo, Davenport anaamini hili ni lengo lisilowezekana. "Mashambulizi yanaweza kuharibu vituo na kulenga wanasayansi, lakini hayawezi kuondoa taarifa za nyuklia za Iran. Iran inaweza kujenga upya haraka zaidi sasa kuliko hapo awali kutokana na maendeleo katika urutubishaji wa urani," anasema.

Kwa muhtasari, ingawa Israel inadai Iran ilikuwa karibu kutengeneza silaha za nyuklia, ushahidi wa wazi unaotolewa na mashirika huru kama vile IAEA na mashirika ya kijasusi ya Marekani hauhitimishi kuwa Iran ilikuwa karibu sana na lengo hilo. Hata hivyo, kiwango cha urutubishaji wa urani wa Iran na kukosekana kwa ushirikiano kamili na IAEA kunaendelea kuwa chanzo kikubwa cha wasiwasi wa kimataifa.